عنوان مقاله :
حفاظت و توسعه معماری منظر اماکن مقدس (رهنمودهاي طراحي منظر امامزاده هاشم رشت)
نویسندگان :
علیرضا منعام (دانشجو دکتری معماری، دانشگاه علم و صنعت ايران)
سیده ندا قاضی زاده (دانشجو دکتری معماری، دانشگاه تهران)
چكيده
مقابر و آرامگاهها با پتانسيلهای معنوی خود می تواند تاثیرات ذهنی ویژهای را ایجاد كنند. آرامگاههای قدیمی درگوشه و كنار شهرهای ایران به صورت طبیعی و ارگانیك به صورت فضای زیارتی- تفرجگاهی شكل گرفته و به كمال رسیده اند. در حال حاضر بقاع بسیاری در كشور قرار گرفته كه گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار و سیما و منظر كلی آنها در ذهن های بسیاری از مردمان ماندگار است. ساماندهی منظر امامزاده ها با حفظ سیمای تاریخی آنها در تبدیل این اماكن به قطب گردشگری مذهبی نقش بسزای دارد.
بنا به روایتی قدمت بقعه امام زاده هاشم به هشت قرن پیش میرسد. بنای آن بارها بدلیل جنگ و بلایای طبیعی ویران و از نو برپا شده است. اكنون مجموعه كوهها، تپهها و ساختمان بقعه جز محیط حفاظت شده قرار دارد. جایگاه ممتاز امامزاده هاشم از لحاظ اقلیمی و جغرافیایی علاوه بر قابلیت معنوی، فرصت مناسبی برای ایجاد فضای جمعی است. موقعیت امامزاده در مجاور راه علاوه بر زوار، سایر گردشگران را به عنوان فضای استراحت بین راهی جذب مینماید. امامزاده هاشم اولین توقفگاه در جاده تهران – رشت پس از وارد شدن به خطه سبز و مرطوب شمال است. وجود بنای امامزاده بر روی تپهی مجاور جاده به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن احساس ورودی به فضای دیگر را تقویت میکند. تپهای سنگی كه در بالای آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصویری یكسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترك برای همگان پدید آورده است. حفظ این تصور مشترك و تقویت آن در ضمن پاسخگویی به نیاز مسافران بین شهری و زوار به نحوی كه هویت امامزاده را دارا باشد، اساس هرگونه برنامه ریزی و طراحی در این سایت می باشد.
امامزاده هاشم با توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی خود دارای هویتی منحصربه فرد می باشد و بهسازی و مرمت معماری این فضا بدون توجه به هویت منظرین آن میسر نیست. با توجه به موقعیت خاص، منظر عمومی ومحیط زیارتی-تفرجگاهی آن، تصویر و خاطره مشتركی در ذهن زوار و رهگذران شكل گرفته كه حفظ منظر عینی و ذهنی آن در هر گونه بهسازی بنای امامزاده و محیط اطراف آن می بایست، مد نظر قرار گیرد.
كلید واژه :
1- معماری منظر 2- امامزاده هاشم 3- اماکن مقدس 4- دید و منظر 5- سیمای عمومی
مقدمه
در حال حاضر 7 هزار بقعه متبركه در كشور قرار گرفته كه گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار می آیند. ساماندهی وضعیت امامزاده ها با اهداف گوناگونی از جمله تاثیر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و دینی بر جامعه انجام می شود. تقویت بنیان های دینی، ظهور و بروز كرامت ها و گشایش مشكلات مردم، بهره برداری در قالب فضاهایی برای گذران اوقات فراغت و تقویت وحدت ملی از دیگر كارایی های این اماكن تاریخی مذهبی به شمار می آید. جاذبه های گردشگری، شرح حال و جذابیت های زندگی امامزاده ها و بزرگان تاریخ ما، مورد علاقه جهانگردان است، اما در زمینه ارایه این موارد، کار چندانی صورت نگرفته است. می توان از بنای امامزادهها در قالب مجتمع های فرهنگی و گردشگری و به منظور توسعه تعامل مردم با این مجموعههای تاریخی، مذهبی استفاده كرد .
سوال تحقیق
§ توسعه معماری منظر اماكن مقدس مبتنی بر تحلیل چه عواملی است؟
§ محدوده معیارهای حفاظت و توسعه معماری منظر اماكن مقدس چیست؟
§ رهنمودهای طراحی مجموعه امامزاده هاشم رشت بر اساس چه معیارهای شكل می گیرد؟
§ محدوده دخالی در سیمای عینی و ذهنی مجموعه امامزاده هاشم تا چه حدی مجاز می باشد؟
فرضیه
توجه به بستر طرح و حفظ هویت مذهبی از نکات اصلی در ساماندهی و طراحی منظر اماكن مقدس می باشد، بطوریکه در ضمن جوابگوی نیازهای مخاطبان، آرامش و قداست فضا تحت شعاع مسائل دیگر قرار نگیرد. امامزادهها و قبرستانها از دیرباز جاذبه گردشگری برای مردم ایران داشته اند و برای گذران اوقات فراغت توامان با موقعیت مذهبی و زیارتی آنها استفاده میشده است. حفاظت و توسعه معماری منظر این اماكن علاوه برتقویت سیمای مذهبی ارائه خدمات مناسب به زوار و گردشگران را باید دربر گیرد. ارائه رهنمودهای طراحی مبتنی بر سه اصل تاكید بر هویت تاریخی، حفظ سیمای محیطی و ایجاد خدمات گردشگری مطلوب در سایت اماكن مقدس می باشد كه با تلفیق این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه طراحی معماری منظر این اماكن می توان رسید.
روش تحقیق
به منظور ارائه مدلی جهت اثبات فرضیه به تحلیل و ارائه رهنمود طراحی منظر امامزاده هاشم رشت، در قالب نمونه موردی پرداخته شده است. این مدل بر پایه برداشت اطلاعات اولیه و تحلیل و تلفیق دادهها طراحی و منجربه ارائه رهنمودهای برای طراحی منظر مجموعه گشت.
§ برداشت اطلاعات اولیه شامل نقشه های پایه و داده های محیطی، اطلاعات توصیفی محیطی بستر طرح، جمع آوری نظرات کارشناسان و استفادهكنندگان میباشد.
§ تحلیل حریم ها، طرح های بالادست، تلفیق مطالعات پایه و برداشت تصویر ذهنی استفادهكنندگان
§ تلفیق تحلیل ها شامل مطالعات توصیفی و برنامه ریزی مکانی اطلاعات، ارائه ضوابط برنامه جامع
§ تدوین رهنمودهای طراحی
هویت؛ تاریخچه بقعه امام زاده هاشم
تاریخ دقیق احداث بقعه امام زاده هاشم بن محمد بن عبدالله بن حمزه بن محمد حنیفه بن علی بن ابی طالب مشخص نیست. در كتاب قدمت بنا در هشت قرن پیش برآورد میشود. ولی در سال 1349 با تخریب بنای اطراف بقعه مباركه بنای خشتی با گنبد تخم مرغی شكل مشاهده شده كه قدمت آن به سال چهارم هجری قمری تخمین زده شد. آنچه تاریخ نشان می دهد در حدود سال 1246 هجری قمری حاكم رشت منوچهرخان معتمد الدوله در زمان فتحعلی شاه قاجار دستور مرمت راه رشت به قزوین را داد. در سال 7-1246 طاعون در گیلان شیوع یافت و در طی چند هفته نصف جمعیت رشت بالغ بر چهل هزار نفر هلاك شدند. در كتیبه ای موجود در مسجد جامع رشت نقش شده در سنه 1279 ناصر الدین شاه، عایدات ده سراوان را پس از حذف مالیات برای نگهداری جاده رشت منجیل و تغیییر كاروانسرا و ... مازاد را وقف تعمیر بقاع متبركه و مساجد این ایالت كرده است. منوچهر خان بنای این امامزاده را تغییر اساسی و بعدها هم مكرر بقعه را تعمیر كرد. در جنگ جهانی اول، بر اثر احتراق مهمات و قورخانه روسها در تپه بالای امامزاده هاشم، بنای بقعه و صندوق و سایر امامزاده از میان رفت.
روایت است كه وقتی رضاخان سردار سپه برای مقابله با سردار جنگل به رشت رفت. از جلو این ساختمان مخروبه و سوخته رد شد ، نذر نمود در صورت موفقیت این ساختمان را تجدید بنا نماید. پس از بازگشت به تهران تجار رشت طی تلگرافی موضوع را یادآوری نمودند، دستور داد تلگراف كنندگان از عهده انجام نذر برایند. لذا تجار رشت ساختمان جدیدی را روی بقعه بنا نمودند كه احتمالا قسمتی از بنای قدیمی آن نیز حفظ شده است.
جاده قدیم رشت به قزوین پس از گذشتن از كاروانسرای شاه عباسی كه توسط منوچهرخان تعمیر شد به كوه امامزاده هاشم می رسید. جاده با شیب تندی از كوه بالا می رفت و پس از طی كردن حدود یك كیلومتر از بین تپه ای كه بقعه مباركه روی آن قرار داشت می گذشت، اكنون این جاده تغییر مسیر داده و از پایین تپه و كنار رودخانه سفیدرود می گذرد. در جریان جنگ جهانی اول و مبارزات میرزا و یارانش این بقعه آسیب فراوان دید و در سال 1352 بنا با شیوه معماری اسلامی مرمت شد. برای آخرین بار زلزله رودبار در سال 1369 صدمات جدی بر آن وارد ساخت. (ساعد سمیعی، 1380 ) بقعه امامزاده هاشم از سال 1372 تا كنون به طور گسترده بازسازی و مرمت شده و تاسیسات آن گسترش یافتند. پس از پایان مرمت محیط اطراف، اداره اوقاف به احداث ساختمان های متعددی مانند زایرسرا، حمام، هتل و بازار افدام نموده است كه این عناصر چهره امروزی مجموعه زیارتی ـ مذهبی را شكل می دهند.
تصویر 1: دورنمای كلی مجموعه امامزاده هاشم
تصویر 2: دورنمای كلی مجموعه امامزاده هاشم
دید و منظر، سیمای عمومی امامزاده هاشم
سیمای محیط طبیعی
با حضور عناصر طبیعی و مذهبی رشته كوه ها، رودخانه و باغات و بقعه امامزاده هاشم سیما و هویت سایت شكل گرفته است. استخوانبندی آن بر بستری تاریخی و طبیعی استوار است. بررسی چشم اندازهای بیرونی و درونی سایت نشانگر تشكیل بافت غالب مناظر از كوه ها و ارتفاعات پوشیده از جنگل یا جلگه های سرسبز بعنوان زمینه غالب و گنبد بقعه در پس زمینه پوشیده از جنگل است.
رودخانه سفیدرود
رودخانه، محل تمركز دیدهای اصلی و از طریق ایجاد رشته ای طویل، سراسری و پیوسته با پیوند دادن فضاهای زراعی، باغ ها و شالیزارها بصورت مارپیچ از دره كنار سایت گذر میكند.
تپه های كم ارتفاع مجاور
فرم تپوگرافیك دره ها و تپه های، به نوعی معنای بصری ویژه و مطلوبی به محدوده مورد مطالعه می بخشد. كوه ها با چشم اندازی زیبا و قابل توجه از دور و نزدیك، گاه بصورت نماهای باز و یا همراه با فضاهای انسان ساخت و یا فضاهای زراعی سبز قابل رویت می باشند.
سیمای محیط مصنوع
طرح آزاد راه رشت – قزوین
آزادراه در حال احداث قزوین – منجیل – امامزاده هاشم از آزاد راه قزوین – زنجان در حدود 5/18 كیلومتر بعد از ایستگاه عوارضی قزوین منشعب و در حدود 25 كیلومتری شهر رشت (امامزاده هاشم ) خاتمه مییابد.
بقعه امامزاده هاشم
امامزاده هاشم بر روی یک تپه طبیعی در کنار جاده تهران رشت واقع شده است. بنای امامزاده در طی قرن های متمادی بارها بازسازی و مرمت گردیده است و هر بار سبک و اسلوب متفاوتی در معماری آن استفاده شده است
سیمای ذهنی
بقعه قاب شده در میان درختان بر روی دیواره سنگی در كنار راه تصویری است كه سالیان دراز به مسافران لبخند میزند و آنها را به زیارت بزرگ مدفون در مزار میخواند. جاذبه این تصویر علاوه بر زائران، مسافران و عابران را نیز به درون دعوت میكند.
تصویر 3: تحلیل سیما و منظر مصنوع و طبیعی مجموعه
تصویر 4: حوزه بندی كلی مجموعه و مسیرهای دسترسی موجود
عملكردی چندگانه؛ كاربری های كلی مجموعه
مجموعه امامزاده هاشم دارای چند كاربری متفاوت در نتیجه موقعیت ویژه اقلیمی و جغرافیایی است كه از دیر باز پذیرایی گردشگران زیادی بوه است.
امامزاده
بنای امامزاده شامل دو قسمت مسجد و صحن اصلی است كه دو گنبد بر روی هر قسمت قرار دارد؛ گنبد صحن امامزاده، از سمت جنوبی و بر فراز تپه از لابه لای درختان قابل رویت و به عنوان نشانه سایت محسوب می گردد.
قبرستان
از گذشته تا به حال قسمتی از اطراف حرم مطهر به قبرستان اختصاص داده شده است كه از سال 1360 توجه بیشتری به محوطه قبرستان شده است. فاصله ورودی تا امامزاده و همچنین قسمت شمالی آن تماما توسط قبرها، احاطه شده است. قبرها بر روی شیب واقع شده اند و با رانش زمین در حال حركتند.
اقامتگاه بین راهی
بازارچه امامزاده هاشم به طرح سنتی در سال 1358 ساخته و در اطراف حیاط مركزی شكل گرفته است؛ اما به دلیل كور بودن دید از جاده تنها مغازه های ردیف اول مورد استفاده واقع شده است. در امتداد این مغازه ها و جداره جاده، واحد های تجاری دیگری به صورت خودجوش رشد كرده اند. [iii]
هتل امامزاده در سال 1372 تاسیس شده و به دلیل جاینمایی هتل در كریدور محصور و به وجود آمدن مشكلات اقلیمی و همچنین نداشتن دید و منظر به مناظر اطراف و امامزاده مورد استقبال واقع نشده است. (پژوهشكده فرهنگ و هنر، 1384) با احداث آزادراه تهران- شمال ارتباط امامزاده با طرف دیگر جاده قطع و مغازه هایی در آن سمت در حال احداث هستند، بدون وجود پل ارتباطی بین طرفین جاده برای استفاده، ایمن نخواهند بود.
ورودی
موقعیت ویژه امامزاده هاشم به عنوان اولین توقفگاه بعد از ورود به خطه شمال، وجود امامزاده بر روی تپه كه تصویری ویژه برای عابران پدید آورده است مكانی مناسب برای جاینمایی ورودی پهنه شمالی از سمت آزادراه قزوین- رشت می باشد. "امامزاده هاشم رشت درست در جایی است كه باید میل راهنما باشد. بر فراز تپه ای در كنار پیچ جاده و در جاییكه مسیر راه عوض می شود." (پیر نیا، 1370: 264-269)
تصویر 5: مجموعه هتل و عملكردهای پیرامون امامزاده
تصویر 6: مجموعه ورودی بازارچه و تجاری های حاشیه جاده اصلی
نتیجه گیری
حفاظت و توسعه معماری منظر اماكن مقدس و ارائه رهنمودهای طراحی برای این اماكن مبتنی بر سه اصل تاكید بر هویت تاریخی، حفظ سیمای محیطی و توجه به خدمات گردشگری پیرامون اماكن مقدس می باشد كه با تلفیق تحلیل این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه طراحی معماری منظر می توان رسید. اماكن مقدس با داشتن پتانسیل مذهبی، فضاهای مناسبی برای طراحی فضاهای تفرجگاهی میباشند. ایجاد تاسیسات لازم برای گردشگران میتواند علاوه بر زائران دعوت كننده قشرهای دیگر هم باشد.
هویت؛ تاریخ و قدمت
خطه سر سبز شمال، استعداد جذب مسافر و ایجاد مکانی برای تفریح و استراحت را تقریبا در اکثر نقاط دارا می باشد. اما باعث به وجود آمدن این مجموعه، دلیلی ورای مسائل طبیعی و اقلیمی می باشد. با توجه به روحیه مردم ایران، ویژگی مذهبی بودن محیط، انگیزه اصلی برای مراجعت مسافران می باشد که با سایر پتانسیل های موجود، این گرایش پررنگتر گردیده است.
دید و منظر؛ سیمای محیط طبیعی و مصنوع
وجود مناظری همچون رشته كوه ها، رودخانه، باغات و بقعه امامزاده هاشم سیمای منطقه را شكل میدهند. بقعه امامزاده در میان این عوامل قاب شده و جاینمایی آن با توجه به ویژگی زمین و ایجاد نظرگاه طبیعی بر روی تپه سنگی صورت گرفته است. توجه به منظره و نظرگاه به طور توامان در طراحی منظر سایت میبایست مد نظر قرار گیرد.
عملكردی چندگانه؛ كاربری های كلی
با توجه به موقعیت خاص سایت در حاشیه جاده قزوین – رشت مجموعه می بایست طوری طراحی گردد تا علاوه بر تامین نیازهای مسافران و رانندگان و فضایی برای توقف کوتاه مدت استراحت و تفریح در فضای باز مهیا كند. همچنین به نقش ورودی خطه شمال و كاربری های اطراف امامزاده بخصوص فضای قبرستان و فضاهای خدماتی مجموعه می بایست توجه نمود.
رهنمودهای طراحی منظر امامزاده هاشم
§ امامزاده هاشم اولین توقفگاه در جاده پس از وارد شدن به محیط سبز و مرطوب شمال است. از اینرو برای مسافران از نظر جغرافیایی در ورودی پهنه شمالی قرار دارد. در برنامه فیزیكی و مبانی نظری برای طراحی محیط های باز مجموعه میبایست این مسئله مد نظر قرار گیرد.
§ در طراحی مجموعه سعی شود عنصری دروازه گونه در مقابل دید مسافران قرار گیرد تا حس ورودی در ذهن رهگذران به صورت عینی در محیط تجلی یابد.
§ وجود بنای امامزاده بر روی تپه ی مجاور به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن حس ورودی آنرا تقویت می کند كه در راستای نگهداری سیمای آن در ذهن مردم بایست تدابیر خاص انجام داد.
§ حفظ تصور مشترك، تپهای سنگی كه در بالای آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصویری یكسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترك برای همگان پدید آورده است كه در تمامی مرمت ها و گسترش های معماری منظر مجموعه امامزاده هاشم می بایست مد نظر قرار گیرد.
منابع
- قاضی زاده، سیده ندا (1384) مجموعه گردشگری امامزاده هاشم، کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران
- ساعد سمیعی، علی اصغر (1380) گزارش تاریخی بقعه امامزاده هاشم، تهران
- پژوهشكده فرهنگ و هنر(1384) مطالعات طراحی محوطه و بازبینی وضع موجود آستان مقدس امامزاده هاشم رشت؛ تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران
- پیرنیا، محمد كریم (1370) آشنایی با معماری اسلامی ایران؛ تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران
مطالعات پايه اين مقاله مستخرج از پايان نامه كارشناسي ارشد معماري منظر سيده ندا قاضی زاده با عنوان مجموعه گردشگری امامزاده هاشم در دانشگاه تهران می باشد، بدینوسیله از زحمات استاد راهنما، جناب آقای دكتر ادیبی قدردانی می گردد.
[ii] از نظر حفظ محیط مجموعه كوه ها و تپه ها و ساختمان بقعه یعنی محیط حفاظت شده اعلام شده است. متاسفانه تصرفات عمده ای در آن انجام شده كه بكلی منظره اصلی منطقه را از بین برده است.
[iii] به دلیل وجود جاذبه های موجود و فقدان طرح جامع در مجموعه تجاوزهای بسیاری از سوی همسایگان به داخل سایت گردیده است و دستفروشان و دوره گردها به صورت پراکنده وجود دارند. البته در سطح محدودی تعدادی از تجاری ها به صورت بازارچه در کنار امامزاده ساماندهی شده اند.
منبع مقاله :landscape.ir
حفاظت و توسعه معماری منظر اماکن مقدس (رهنمودهاي طراحي منظر امامزاده هاشم رشت)
نویسندگان :
علیرضا منعام (دانشجو دکتری معماری، دانشگاه علم و صنعت ايران)
سیده ندا قاضی زاده (دانشجو دکتری معماری، دانشگاه تهران)
چكيده
مقابر و آرامگاهها با پتانسيلهای معنوی خود می تواند تاثیرات ذهنی ویژهای را ایجاد كنند. آرامگاههای قدیمی درگوشه و كنار شهرهای ایران به صورت طبیعی و ارگانیك به صورت فضای زیارتی- تفرجگاهی شكل گرفته و به كمال رسیده اند. در حال حاضر بقاع بسیاری در كشور قرار گرفته كه گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار و سیما و منظر كلی آنها در ذهن های بسیاری از مردمان ماندگار است. ساماندهی منظر امامزاده ها با حفظ سیمای تاریخی آنها در تبدیل این اماكن به قطب گردشگری مذهبی نقش بسزای دارد.
بنا به روایتی قدمت بقعه امام زاده هاشم به هشت قرن پیش میرسد. بنای آن بارها بدلیل جنگ و بلایای طبیعی ویران و از نو برپا شده است. اكنون مجموعه كوهها، تپهها و ساختمان بقعه جز محیط حفاظت شده قرار دارد. جایگاه ممتاز امامزاده هاشم از لحاظ اقلیمی و جغرافیایی علاوه بر قابلیت معنوی، فرصت مناسبی برای ایجاد فضای جمعی است. موقعیت امامزاده در مجاور راه علاوه بر زوار، سایر گردشگران را به عنوان فضای استراحت بین راهی جذب مینماید. امامزاده هاشم اولین توقفگاه در جاده تهران – رشت پس از وارد شدن به خطه سبز و مرطوب شمال است. وجود بنای امامزاده بر روی تپهی مجاور جاده به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن احساس ورودی به فضای دیگر را تقویت میکند. تپهای سنگی كه در بالای آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصویری یكسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترك برای همگان پدید آورده است. حفظ این تصور مشترك و تقویت آن در ضمن پاسخگویی به نیاز مسافران بین شهری و زوار به نحوی كه هویت امامزاده را دارا باشد، اساس هرگونه برنامه ریزی و طراحی در این سایت می باشد.
امامزاده هاشم با توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی خود دارای هویتی منحصربه فرد می باشد و بهسازی و مرمت معماری این فضا بدون توجه به هویت منظرین آن میسر نیست. با توجه به موقعیت خاص، منظر عمومی ومحیط زیارتی-تفرجگاهی آن، تصویر و خاطره مشتركی در ذهن زوار و رهگذران شكل گرفته كه حفظ منظر عینی و ذهنی آن در هر گونه بهسازی بنای امامزاده و محیط اطراف آن می بایست، مد نظر قرار گیرد.
كلید واژه :
1- معماری منظر 2- امامزاده هاشم 3- اماکن مقدس 4- دید و منظر 5- سیمای عمومی
مقدمه
در حال حاضر 7 هزار بقعه متبركه در كشور قرار گرفته كه گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار می آیند. ساماندهی وضعیت امامزاده ها با اهداف گوناگونی از جمله تاثیر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و دینی بر جامعه انجام می شود. تقویت بنیان های دینی، ظهور و بروز كرامت ها و گشایش مشكلات مردم، بهره برداری در قالب فضاهایی برای گذران اوقات فراغت و تقویت وحدت ملی از دیگر كارایی های این اماكن تاریخی مذهبی به شمار می آید. جاذبه های گردشگری، شرح حال و جذابیت های زندگی امامزاده ها و بزرگان تاریخ ما، مورد علاقه جهانگردان است، اما در زمینه ارایه این موارد، کار چندانی صورت نگرفته است. می توان از بنای امامزادهها در قالب مجتمع های فرهنگی و گردشگری و به منظور توسعه تعامل مردم با این مجموعههای تاریخی، مذهبی استفاده كرد .
سوال تحقیق
§ توسعه معماری منظر اماكن مقدس مبتنی بر تحلیل چه عواملی است؟
§ محدوده معیارهای حفاظت و توسعه معماری منظر اماكن مقدس چیست؟
§ رهنمودهای طراحی مجموعه امامزاده هاشم رشت بر اساس چه معیارهای شكل می گیرد؟
§ محدوده دخالی در سیمای عینی و ذهنی مجموعه امامزاده هاشم تا چه حدی مجاز می باشد؟
فرضیه
توجه به بستر طرح و حفظ هویت مذهبی از نکات اصلی در ساماندهی و طراحی منظر اماكن مقدس می باشد، بطوریکه در ضمن جوابگوی نیازهای مخاطبان، آرامش و قداست فضا تحت شعاع مسائل دیگر قرار نگیرد. امامزادهها و قبرستانها از دیرباز جاذبه گردشگری برای مردم ایران داشته اند و برای گذران اوقات فراغت توامان با موقعیت مذهبی و زیارتی آنها استفاده میشده است. حفاظت و توسعه معماری منظر این اماكن علاوه برتقویت سیمای مذهبی ارائه خدمات مناسب به زوار و گردشگران را باید دربر گیرد. ارائه رهنمودهای طراحی مبتنی بر سه اصل تاكید بر هویت تاریخی، حفظ سیمای محیطی و ایجاد خدمات گردشگری مطلوب در سایت اماكن مقدس می باشد كه با تلفیق این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه طراحی معماری منظر این اماكن می توان رسید.
روش تحقیق
به منظور ارائه مدلی جهت اثبات فرضیه به تحلیل و ارائه رهنمود طراحی منظر امامزاده هاشم رشت، در قالب نمونه موردی پرداخته شده است. این مدل بر پایه برداشت اطلاعات اولیه و تحلیل و تلفیق دادهها طراحی و منجربه ارائه رهنمودهای برای طراحی منظر مجموعه گشت.
§ برداشت اطلاعات اولیه شامل نقشه های پایه و داده های محیطی، اطلاعات توصیفی محیطی بستر طرح، جمع آوری نظرات کارشناسان و استفادهكنندگان میباشد.
§ تحلیل حریم ها، طرح های بالادست، تلفیق مطالعات پایه و برداشت تصویر ذهنی استفادهكنندگان
§ تلفیق تحلیل ها شامل مطالعات توصیفی و برنامه ریزی مکانی اطلاعات، ارائه ضوابط برنامه جامع
§ تدوین رهنمودهای طراحی
هویت؛ تاریخچه بقعه امام زاده هاشم
تاریخ دقیق احداث بقعه امام زاده هاشم بن محمد بن عبدالله بن حمزه بن محمد حنیفه بن علی بن ابی طالب مشخص نیست. در كتاب قدمت بنا در هشت قرن پیش برآورد میشود. ولی در سال 1349 با تخریب بنای اطراف بقعه مباركه بنای خشتی با گنبد تخم مرغی شكل مشاهده شده كه قدمت آن به سال چهارم هجری قمری تخمین زده شد. آنچه تاریخ نشان می دهد در حدود سال 1246 هجری قمری حاكم رشت منوچهرخان معتمد الدوله در زمان فتحعلی شاه قاجار دستور مرمت راه رشت به قزوین را داد. در سال 7-1246 طاعون در گیلان شیوع یافت و در طی چند هفته نصف جمعیت رشت بالغ بر چهل هزار نفر هلاك شدند. در كتیبه ای موجود در مسجد جامع رشت نقش شده در سنه 1279 ناصر الدین شاه، عایدات ده سراوان را پس از حذف مالیات برای نگهداری جاده رشت منجیل و تغیییر كاروانسرا و ... مازاد را وقف تعمیر بقاع متبركه و مساجد این ایالت كرده است. منوچهر خان بنای این امامزاده را تغییر اساسی و بعدها هم مكرر بقعه را تعمیر كرد. در جنگ جهانی اول، بر اثر احتراق مهمات و قورخانه روسها در تپه بالای امامزاده هاشم، بنای بقعه و صندوق و سایر امامزاده از میان رفت.
روایت است كه وقتی رضاخان سردار سپه برای مقابله با سردار جنگل به رشت رفت. از جلو این ساختمان مخروبه و سوخته رد شد ، نذر نمود در صورت موفقیت این ساختمان را تجدید بنا نماید. پس از بازگشت به تهران تجار رشت طی تلگرافی موضوع را یادآوری نمودند، دستور داد تلگراف كنندگان از عهده انجام نذر برایند. لذا تجار رشت ساختمان جدیدی را روی بقعه بنا نمودند كه احتمالا قسمتی از بنای قدیمی آن نیز حفظ شده است.
جاده قدیم رشت به قزوین پس از گذشتن از كاروانسرای شاه عباسی كه توسط منوچهرخان تعمیر شد به كوه امامزاده هاشم می رسید. جاده با شیب تندی از كوه بالا می رفت و پس از طی كردن حدود یك كیلومتر از بین تپه ای كه بقعه مباركه روی آن قرار داشت می گذشت، اكنون این جاده تغییر مسیر داده و از پایین تپه و كنار رودخانه سفیدرود می گذرد. در جریان جنگ جهانی اول و مبارزات میرزا و یارانش این بقعه آسیب فراوان دید و در سال 1352 بنا با شیوه معماری اسلامی مرمت شد. برای آخرین بار زلزله رودبار در سال 1369 صدمات جدی بر آن وارد ساخت. (ساعد سمیعی، 1380 ) بقعه امامزاده هاشم از سال 1372 تا كنون به طور گسترده بازسازی و مرمت شده و تاسیسات آن گسترش یافتند. پس از پایان مرمت محیط اطراف، اداره اوقاف به احداث ساختمان های متعددی مانند زایرسرا، حمام، هتل و بازار افدام نموده است كه این عناصر چهره امروزی مجموعه زیارتی ـ مذهبی را شكل می دهند.
تصویر 1: دورنمای كلی مجموعه امامزاده هاشم
تصویر 2: دورنمای كلی مجموعه امامزاده هاشم
دید و منظر، سیمای عمومی امامزاده هاشم
سیمای محیط طبیعی
با حضور عناصر طبیعی و مذهبی رشته كوه ها، رودخانه و باغات و بقعه امامزاده هاشم سیما و هویت سایت شكل گرفته است. استخوانبندی آن بر بستری تاریخی و طبیعی استوار است. بررسی چشم اندازهای بیرونی و درونی سایت نشانگر تشكیل بافت غالب مناظر از كوه ها و ارتفاعات پوشیده از جنگل یا جلگه های سرسبز بعنوان زمینه غالب و گنبد بقعه در پس زمینه پوشیده از جنگل است.
رودخانه سفیدرود
رودخانه، محل تمركز دیدهای اصلی و از طریق ایجاد رشته ای طویل، سراسری و پیوسته با پیوند دادن فضاهای زراعی، باغ ها و شالیزارها بصورت مارپیچ از دره كنار سایت گذر میكند.
تپه های كم ارتفاع مجاور
فرم تپوگرافیك دره ها و تپه های، به نوعی معنای بصری ویژه و مطلوبی به محدوده مورد مطالعه می بخشد. كوه ها با چشم اندازی زیبا و قابل توجه از دور و نزدیك، گاه بصورت نماهای باز و یا همراه با فضاهای انسان ساخت و یا فضاهای زراعی سبز قابل رویت می باشند.
سیمای محیط مصنوع
طرح آزاد راه رشت – قزوین
آزادراه در حال احداث قزوین – منجیل – امامزاده هاشم از آزاد راه قزوین – زنجان در حدود 5/18 كیلومتر بعد از ایستگاه عوارضی قزوین منشعب و در حدود 25 كیلومتری شهر رشت (امامزاده هاشم ) خاتمه مییابد.
بقعه امامزاده هاشم
امامزاده هاشم بر روی یک تپه طبیعی در کنار جاده تهران رشت واقع شده است. بنای امامزاده در طی قرن های متمادی بارها بازسازی و مرمت گردیده است و هر بار سبک و اسلوب متفاوتی در معماری آن استفاده شده است
سیمای ذهنی
بقعه قاب شده در میان درختان بر روی دیواره سنگی در كنار راه تصویری است كه سالیان دراز به مسافران لبخند میزند و آنها را به زیارت بزرگ مدفون در مزار میخواند. جاذبه این تصویر علاوه بر زائران، مسافران و عابران را نیز به درون دعوت میكند.
تصویر 3: تحلیل سیما و منظر مصنوع و طبیعی مجموعه
تصویر 4: حوزه بندی كلی مجموعه و مسیرهای دسترسی موجود
عملكردی چندگانه؛ كاربری های كلی مجموعه
مجموعه امامزاده هاشم دارای چند كاربری متفاوت در نتیجه موقعیت ویژه اقلیمی و جغرافیایی است كه از دیر باز پذیرایی گردشگران زیادی بوه است.
امامزاده
بنای امامزاده شامل دو قسمت مسجد و صحن اصلی است كه دو گنبد بر روی هر قسمت قرار دارد؛ گنبد صحن امامزاده، از سمت جنوبی و بر فراز تپه از لابه لای درختان قابل رویت و به عنوان نشانه سایت محسوب می گردد.
قبرستان
از گذشته تا به حال قسمتی از اطراف حرم مطهر به قبرستان اختصاص داده شده است كه از سال 1360 توجه بیشتری به محوطه قبرستان شده است. فاصله ورودی تا امامزاده و همچنین قسمت شمالی آن تماما توسط قبرها، احاطه شده است. قبرها بر روی شیب واقع شده اند و با رانش زمین در حال حركتند.
اقامتگاه بین راهی
بازارچه امامزاده هاشم به طرح سنتی در سال 1358 ساخته و در اطراف حیاط مركزی شكل گرفته است؛ اما به دلیل كور بودن دید از جاده تنها مغازه های ردیف اول مورد استفاده واقع شده است. در امتداد این مغازه ها و جداره جاده، واحد های تجاری دیگری به صورت خودجوش رشد كرده اند. [iii]
هتل امامزاده در سال 1372 تاسیس شده و به دلیل جاینمایی هتل در كریدور محصور و به وجود آمدن مشكلات اقلیمی و همچنین نداشتن دید و منظر به مناظر اطراف و امامزاده مورد استقبال واقع نشده است. (پژوهشكده فرهنگ و هنر، 1384) با احداث آزادراه تهران- شمال ارتباط امامزاده با طرف دیگر جاده قطع و مغازه هایی در آن سمت در حال احداث هستند، بدون وجود پل ارتباطی بین طرفین جاده برای استفاده، ایمن نخواهند بود.
ورودی
موقعیت ویژه امامزاده هاشم به عنوان اولین توقفگاه بعد از ورود به خطه شمال، وجود امامزاده بر روی تپه كه تصویری ویژه برای عابران پدید آورده است مكانی مناسب برای جاینمایی ورودی پهنه شمالی از سمت آزادراه قزوین- رشت می باشد. "امامزاده هاشم رشت درست در جایی است كه باید میل راهنما باشد. بر فراز تپه ای در كنار پیچ جاده و در جاییكه مسیر راه عوض می شود." (پیر نیا، 1370: 264-269)
تصویر 5: مجموعه هتل و عملكردهای پیرامون امامزاده
تصویر 6: مجموعه ورودی بازارچه و تجاری های حاشیه جاده اصلی
نتیجه گیری
حفاظت و توسعه معماری منظر اماكن مقدس و ارائه رهنمودهای طراحی برای این اماكن مبتنی بر سه اصل تاكید بر هویت تاریخی، حفظ سیمای محیطی و توجه به خدمات گردشگری پیرامون اماكن مقدس می باشد كه با تلفیق تحلیل این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه طراحی معماری منظر می توان رسید. اماكن مقدس با داشتن پتانسیل مذهبی، فضاهای مناسبی برای طراحی فضاهای تفرجگاهی میباشند. ایجاد تاسیسات لازم برای گردشگران میتواند علاوه بر زائران دعوت كننده قشرهای دیگر هم باشد.
هویت؛ تاریخ و قدمت
خطه سر سبز شمال، استعداد جذب مسافر و ایجاد مکانی برای تفریح و استراحت را تقریبا در اکثر نقاط دارا می باشد. اما باعث به وجود آمدن این مجموعه، دلیلی ورای مسائل طبیعی و اقلیمی می باشد. با توجه به روحیه مردم ایران، ویژگی مذهبی بودن محیط، انگیزه اصلی برای مراجعت مسافران می باشد که با سایر پتانسیل های موجود، این گرایش پررنگتر گردیده است.
دید و منظر؛ سیمای محیط طبیعی و مصنوع
وجود مناظری همچون رشته كوه ها، رودخانه، باغات و بقعه امامزاده هاشم سیمای منطقه را شكل میدهند. بقعه امامزاده در میان این عوامل قاب شده و جاینمایی آن با توجه به ویژگی زمین و ایجاد نظرگاه طبیعی بر روی تپه سنگی صورت گرفته است. توجه به منظره و نظرگاه به طور توامان در طراحی منظر سایت میبایست مد نظر قرار گیرد.
عملكردی چندگانه؛ كاربری های كلی
با توجه به موقعیت خاص سایت در حاشیه جاده قزوین – رشت مجموعه می بایست طوری طراحی گردد تا علاوه بر تامین نیازهای مسافران و رانندگان و فضایی برای توقف کوتاه مدت استراحت و تفریح در فضای باز مهیا كند. همچنین به نقش ورودی خطه شمال و كاربری های اطراف امامزاده بخصوص فضای قبرستان و فضاهای خدماتی مجموعه می بایست توجه نمود.
رهنمودهای طراحی منظر امامزاده هاشم
§ امامزاده هاشم اولین توقفگاه در جاده پس از وارد شدن به محیط سبز و مرطوب شمال است. از اینرو برای مسافران از نظر جغرافیایی در ورودی پهنه شمالی قرار دارد. در برنامه فیزیكی و مبانی نظری برای طراحی محیط های باز مجموعه میبایست این مسئله مد نظر قرار گیرد.
§ در طراحی مجموعه سعی شود عنصری دروازه گونه در مقابل دید مسافران قرار گیرد تا حس ورودی در ذهن رهگذران به صورت عینی در محیط تجلی یابد.
§ وجود بنای امامزاده بر روی تپه ی مجاور به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن حس ورودی آنرا تقویت می کند كه در راستای نگهداری سیمای آن در ذهن مردم بایست تدابیر خاص انجام داد.
§ حفظ تصور مشترك، تپهای سنگی كه در بالای آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصویری یكسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترك برای همگان پدید آورده است كه در تمامی مرمت ها و گسترش های معماری منظر مجموعه امامزاده هاشم می بایست مد نظر قرار گیرد.
منابع
- قاضی زاده، سیده ندا (1384) مجموعه گردشگری امامزاده هاشم، کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران
- ساعد سمیعی، علی اصغر (1380) گزارش تاریخی بقعه امامزاده هاشم، تهران
- پژوهشكده فرهنگ و هنر(1384) مطالعات طراحی محوطه و بازبینی وضع موجود آستان مقدس امامزاده هاشم رشت؛ تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران
- پیرنیا، محمد كریم (1370) آشنایی با معماری اسلامی ایران؛ تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران
مطالعات پايه اين مقاله مستخرج از پايان نامه كارشناسي ارشد معماري منظر سيده ندا قاضی زاده با عنوان مجموعه گردشگری امامزاده هاشم در دانشگاه تهران می باشد، بدینوسیله از زحمات استاد راهنما، جناب آقای دكتر ادیبی قدردانی می گردد.
[ii] از نظر حفظ محیط مجموعه كوه ها و تپه ها و ساختمان بقعه یعنی محیط حفاظت شده اعلام شده است. متاسفانه تصرفات عمده ای در آن انجام شده كه بكلی منظره اصلی منطقه را از بین برده است.
[iii] به دلیل وجود جاذبه های موجود و فقدان طرح جامع در مجموعه تجاوزهای بسیاری از سوی همسایگان به داخل سایت گردیده است و دستفروشان و دوره گردها به صورت پراکنده وجود دارند. البته در سطح محدودی تعدادی از تجاری ها به صورت بازارچه در کنار امامزاده ساماندهی شده اند.
منبع مقاله :landscape.ir
آخرین ویرایش توسط مدیر: